سرگذشت رواق ا... وردی‌خان حرم مطهر رضوی| طواف هنر به دور قبله خورشید هشتم

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ مشهور است که بنای رواق و گنبد ا... وردی‌خان، هم‌زمان با بنای مسجد شیخ‌لطف‌ا... اصفهان، آغاز شد و در سال ۱۰۲۱ قمری پایان یافت. از این نظر، این رواق چشم‌نواز که کاشی‌کاری‌های کم‌نظیر آن، جلوه و جایگاه جهانی دارد، هم‌زاد یکی از مساجد مشهور جهان اسلام در شهر اصفهان نیز هست.

با وجود آنکه الگوی معماری رواق ا... وردی‌خان، همان الگوی معماری سبک اصفهان و متمرکز بر مفهوم «رسیدن از کثرت به وحدت» است، معمار بنا اصفهانی نیست و طبق کتیبه موجود در رواق، «امیر‌بن‌حاج‌محمود نظراتی»، از معماران زبردست خطه فارس و شهر شیراز، مسئولیت طراحی و اجرای آن را برعهده داشته است.

نقش یک معمار شیرازی در ساخت رواق ا... وردی‌خان، نقش استاد قوام‌الدین‌بن‌زین‌الدین شیرازی، معمار شخصی گوهرشادبیگم و طراح و مجری ابرپروژه مسجد گوهرشاد در نیمه نخست قرن نهم هجری، را به یاد می‌آورد و البته، مایه فخر و مباهات هم‌وطنان شیرازی ماست که هنر اسلافشان، این‌چنین بر درودیوار حرم مطهر رضوی جلوه‌گری و حس خوب زیارت را برای زائران حرم، مضاعف می‌کند.

درباره ا... وردی‌خان و خدمات او

وقتی قرار باشد درباره گنبد ا... وردی‌خان حرف بزنیم، بی‌تردید صحبت کردن درباره بانی بنا، از اوجب واجبات است. ا... وردی‌خان، با نام کامل «ا... وردی‌خان اونْدیلادزِه»، از سپهسالاران و رجال سیاسی نامدار دوره صفویه بود. نصرا... فلسفی در کتاب «زندگانی شاه‌عباس اول» آورده است: «ا... وردی‌خان از ارامنه گرجستان به‌شمار می‌رفت و پس از اینکه به اسارت درآمد، چندبار فروخته و عاقبت به جرگه غلامان شاه‌تهماسب یکم وارد شد و اینجا بود که به اسلام گروید».

وی در پایان دوره شاه‌تهماسب یکم، آن‌قدر در دربار موقعیت و نفوذ به‌دست آورده بود که بعد‌ها بتواند در راستای طرفداری از شاه‌عباس یکم و در راستای خلع پدر وی، سلطان محمد خدابنده، گام بردارد و به همین دلیل در حلقه مردان مورد اعتماد فرمانروای مقتدر صفوی جای بگیرد و تا پایان عمر این موقعیت را حفظ کند. با این حال مورخان، ا... وردی‌خان را تنها در فنون جنگی و اقدامات سیاسی، صاحب‌نظر و زبردست نمی‌دانند. ظاهرا او در معماری نیز تبحری داشت و به همین دلیل به فعالیت‌های عمرانی بسیار علاقه‌مند بود.

افزون‌بر رواق ا... وردی‌خان در حرم رضوی که درنهایت زیبایی ساخته شده، از ا... وردی‌خان یادگاری‌های بی‌شماری در قالب سازه‌های عام‌المنفعه در نقاط مختلف کشور باقی مانده است؛ ازجمله آن‌ها می‌توان به «سی‌وسه‌پل» (پل ا... وردی‌خان) در اصفهان و مدرسه مشهور «خان» (محل تدریس ملاصدرا) در شیراز اشاره کرد؛ هرچند که بخش مهمی از ساخت‌وساز‌های ا... وردی‌خان، در گذر زمان نابود شده و نشان و خبری از آن‌ها به دست ما نرسیده است.

ا... وردی‌خان در ۱۴ ربیع‌الثانی سال ۱۰۲۲ قمری، دار فانی را وداع گفت و طبق گزارش اسکندربیک منشی، در کتاب «عالم‌آرای عباسی»، پیکر وی را با احترام بسیار از اصفهان به مشهد انتقال دادند و در یکی از صفه‌های رواقی که خودش بانی ساخت آن بود، به خاک سپردند؛ حکایتی افسانه‌گون درباره درگذشت وی و دفن شدنش در حرم رضوی وجود دارد که اسکندربیک در کتاب خود، به اجمال آن را آورده است:

«از نوادر اتفاقات در آن چند روز ملازمى که سرکار آن عمارت بود، آمده خان از او تحقیق عمارت و زیب و زینت آن مى‌نمود. آن ترک ساده‌دل گفت که گنبد عالى و ایوانى که جهت مدفن ترتیب یافته، در کمال تکلف و زیبایى اتمام پذیرفته، منتظر ورود مقدم عالى است [!]حضار مجلس، او را به نادانى و بیهوده گفتن طعن کردند. خان فرمودند که از عالم غیب بر زبان او جارى گشت؛ همانا هنگام ارتحال و حیات در معرض زوال است و معنى به ظهور آمد. بیت: بسا فالى که از بازیچه برخاست/ چو اختر مى‌گذشت، آن فال شد راست».

شاهکار مطلق معماری ایرانی‌اسلامی

رواق ا... وردی‌خان، چنان‌که اشاره کردیم، در زمره شاهکار‌های معماری ایرانی‌اسلامی است و برخی نویسندگان معاصر، مانند بیژن سعادت در کتاب «بارگاه امام‌رضا (ع)»، این رواق را «شاهکار مطلق معماری» نامیده‌اند. رواق ا... وردی‌خان بزرگ‌ترین رواق حرم رضوی است که در دوره صفویه ساخته شد و باید آن را بخشی از توسعه اماکن متبرکه در این دوره بدانیم که زمینه تغییرات اساسی را در بافت اطراف حرم مطهر فراهم کرد و ما مفصل در ستون «مشهدیات» و فصل مربوط‌به «سرگذشت بازار مشهد» به آن پرداختیم و جزئیات این تغییر اساسی را بررسی و تحلیل کردیم و علاقه‌مندان را به مطالعه آن قسمت‌ها که در چند بخش در صفحه «تاریخ‌وهویت» روزنامه شهرآرا منتشر شد، دعوت می‌کنیم. بگذریم؛ گفتیم که کار طراحی و اجرای بنای رواق ا... وردی‌خان را استاد امیربن‌حاج‌محمود نظراتی به انجام رساند و او، از اجله معماران فارس در دوره صفویه بود.

امیر نظراتی از آن‌رو موفق به چنین خدمت بزرگی شد که از سر اقبال، ا... وردی‌خان در آن زمان حکومت فارس را دراختیار داشت و با هنر و توانمندی استاد آشنا بود. ا... وردی‌خان در کنار امر به استاد امیر نظراتی برای ساخت بنا، مباشری را در سال ۱۰۱۳ قمری به مشهد مقدس فرستاد تا مقدمات آغاز کار و عملیات ساخت‌وساز را فراهم کند. به‌نظر می‌رسد کاشی‌های رواق، کار دست کاشی‌سازان اصفهانی باشد که در این دوره، هنر خود را به کمال رسانده بودند؛ هرچند که شواهدی درباره ساخت کارگاه‌های کاشی‌سازی در مشهد عصر صفوی نیز وجود دارد.

ظرافت فوق‌العاده طرح‌های روی کاشی‌ها و نیز، وسواس شگفت‌انگیز هنرمند برای نشان دادن هنر خود در ترکیب نقش‌ها و رنگ‌ها که جلوه‌ای از تکامل هنر مذهبی در عهد صفوی است، نشان می‌دهد که چرا برای ساخت و تزیین رواق ا... وردی‌خان، ۱۰ سال وقت صرف شد. این رواق به‌دلیل شکل و ساختار، برای مدت‌ها میزبان میهمانان عالی‌رتبه‌ای بود که برای عرض ارادت به ساحت قدسی حضرت ثامن‌الحجج (ع)، از سراسر نقاط جهان به مشهد مقدس می‌آمدند.

احتشام کاویانیان در «شمس‌الشموس»، ضمن توصیف رواق ا... وردی‌خان می‌نویسد: «به خاطر دارم در یکی از سنوات گذشته که تعمیر کاشی‌کاری‌های رواق‌های متبرکه، متوقف [شده بود]و امر کاشی‌سازی در بوته فراموشی قرار گرفته بود، با مرحوم مهندس مهدی‌خان انصاری صنیع‌الوزاره، سرپرست حوزه حرم مطهر و مدیرکل فنی آستان‌قدس، زیر گنبد ا... وردی‌خان ملاقاتی دست داد. مرحوم انصاری خود از اساتید مسلم معماری باستانی و مبتکر طرح‌های کاشی و مقرنس و قطار و سایر صنایع ظریفه بود.

وقتی او را غرق در تماشای آن آثار دیدم، تصمیم گرفتم نظر وی را نسبت‌به مقایسه کار‌های کاشی‌کاری اصفهان و مشهد بخواهم. گفت: پاسخ مشکلی را به‌عهده‌ام می‌گذارید. من کاشی‌کاری‌های اصفهان را نیز با کمال دقت دیده و پسندیده‌ام، لیکن به‌طورکلی معتقدم اصالت کار در اماکن و رواق‌های متبرکه حرم مطهر که مربوط‌به دوران‌های قبلی است، خوب حفظ گردیده و ظرافت و اصالت هنر هنرمند، بیشتر احساس می‌گردد».

حکایت تعمیری که ۱۰ سال طول کشید

سرگذشت رواق ا... وردی‌خان، پس از دوره صفویه، آمیخته با برخی گزارش‌های نه‌چندان مطلوب است. قاجار‌ها که میل به توسعه بیشتر حرم رضوی از طریق ساخت صحن نو را داشتند، در نگهداری و حفظ هنر خرج‌شده در رواق، کوتاهی کردند. این کوتاهی در دوره پهلوی اول نیز ادامه یافت و کار به آنجا رسید که طبق گزارش «احتشام کاویانیان» در کتاب «شمس‌الشموس»، به‌دلیل خرابی وضعیت رواق و نم‌زدگی گنبد آن، قسمت‌هایی از کاشی بسیار نفیس زیر گنبد ریخت و درِ رواق ا... وردی‌خان بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ خورشیدی بسته و از حیز انتفاع ساقط شد.

در سال ۱۳۲۴ و پس از فروکش کردن التهاب‌های مربوط به اشغال ایران و خروج متفقین از شهر مشهد، کار مرمت رواق ا... وردی‌خان که مقدمات آن، پس از شهریور ۱۳۲۰ فراهم شده بود، آغاز گردید، با این حال مشکلی اساسی بر سر راه مرمت قرار داشت؛ هنرمندان کاشی‌ساز، شیوه اجدادی و هنر ایرانی پدیدآورنده آن نقش‌های شگفت‌انگیز را از یاد برده بودند؛ به همین دلیل، ساخت و نصب کاشی‌های ازبین‌رفته، به اندازه ساخت تمام بنا در دوره صفویه، طول کشید و برای آن، چیزی حدود ۱۰ سال وقت صرف شد تااینکه بالاخره در نیمه نخست دهه ۱۳۳۰، در‌های رواق ا... وردی‌خان را دوباره به روی خیل زائران باز کردند. یکی از نکاتی که شاید لازم باشد در این مجال به آن اشاره کنیم، موضوع روکش مسی گنبد ا... وردی‌خان است.

چنین به نظر می‌رسد که این روکش، از بدو پیدایش و ساخت گنبد، روی آن استقرار یافته باشد، با این حال برخی پژوهشگران متأخر، مانند «محبوبه زمانی» و «منا متولی‌حقیقی» (در مقاله «بررسی تطبیقی شکل‌گیری رواق ا... وردی‌خان حرم مطهر رضوی بر مبنای وجودشناسی حکمت متعالیه ملاصدرا»؛ مجله پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره ۴۸، پاییز ۱۴۰۱)، با استناد به گزارش احتشام کاویانیان در کتاب «شمس‌الشموس»، معتقدند که روکش مسی گنبد ا... وردی‌خان، متعلق به دوران اخیر بوده و در دهه ۱۳۲۰ خورشیدی نصب شده است، با این حال از گزارش کاویانیان، چنین چیزی استنباط نمی‌شود.

وی می‌نویسد: «فوق‌بام مزبور با صفحه‌های آجرِ نمای مسی پوشیده شده است که از سرایت رطوبت بارندگی محفوظ بوده و کاشی‌های داخلی سقف از خطر خرابی و ریزش مصون بماند». با نگاهی به این عبارات، می‌توان این گزاره را نیز محتمل دانست که روکش مسی آجر‌های گنبد، از قبل وجود داشته و در دوره متأخر دوباره بازسازی شده است تا بتواند نقش خود را در حفظ بنا، بهتر و بیشتر ایفا کند و چنین به‌نظر می‌رسد که آنچه در مرمت متأخر بنا به وقوع پیوسته است، ترمیم اساسی روکش قدیمی باشد.